قال على (علیه السلام):

«وَ فیهِ رَبیعُ الْقَلْبِ، وَ یَنابیعُ الْعِلْمِ، وَ ما لِلْقَلْبِ جِلاءٌ غَیْرُهُ»;
«بهار دل ها و چشمه هاى دانش در قرآن است و براى قلب و فکر جلایى جز قرآن نتوان یافت»(1).

شرح و تفسیر

جملات سه گانه فوق بسیار بلند و پرمحتوى است، مخصوصاً اگر توجّه داشته باشیم که کسى این جملات زیبا را در توصیف قرآن مجید گفته، که در دامان قرآن پرورش یافته، و از ابتدا شروع وحى بر پیامبر (صلى الله علیه وآله)تا انقطاع آن در کنار خاتم الانبیا و در خدمت قرآن بوده، و یکى از نویسندگان وحى شمرده مى شود. خلاصه، گوینده این سخن کسى است که قرآن را باید از او آموخت! زیرا شاگردان او، مانند ابن عباس، مفسّران بزرگ قرآن هستند، تا چه رسد به آن حضرتش.
با توجّه به این مقدّمه کوتاه، نگاه کنجکاوانه اى به جملات سه گانه بالا مى کنیم:
1ـ «وَ فیهِ رَبیعُ الْقَلْبِ»(2) در فصل بهار تمام گیاهان زنده، گل ها خندان، درختان با طراوات، جنگل ها و بیابان ها سرسبز، میوه ها آماده چیدن و خلاصه تمام طبیعت زنده، زیبا و پرشکوه و خرّم و باطراوت است. هنگامى که نسیم قرآن بر قلب ها مىوزد بهار دل ها شروع مى شود. گل هاى اخلاق و صفات زیبا شکوفه مى کند، درختان پربار تواضع و صبر و استقامت به بار مى نشیند، و یخ هاى وجود انسان، که بر اثر گناه به وجود آمده، کم کم آب مى شود، و آثار باقى مانده زمستان که بوى مرگ و نابودى مى دهد به تدریج از بین مى رود. و روشن است که هر چه بیش تر در خدمت قرآن باشیم، بهار قلب هایمان پرشکوه تر و پربارتر خواهد شد.
2ـ «وَ یَنابیعُ الْعِلْمِ»، «ینابیع» جمع «ینبوع» به معناى «چشمه» است; نه یک چشمه بلکه چشمه هاى فراوان علم و دانش در قرآن مجید وجود دارد. بدین جهت است که معتقدیم هر چقدر با قرآن مجید کار شود و در آن اندیشه و تدبّر گردد، مفاهیم تازه و مطالب جدیدى از آن استخراج مى شود و دلیل بر این مطلب وجود نکات نو و مفاهیم جدید در کتاب هاى تفسیرى جدید، نسبت به کتب تفسیرى قدیم است.
علاّمه بلخى، یکى از علماء افغانستان، که چهارده سال از عمرش را در زندان هاى حکومت هاى سلطنتى افغانستان بسر برد، گفت: «در طول این مدّت موفّق شدم بیش از هزار مرتبه قرآن مجید را ختم کنم! هر بار که قرآن را مى خواندم به مطالب جدیدى مى رسیدم که در مرتبه قبل نرسیده بودم» و به یقین اگر باز هم تکرار مى شد، مطالب تازه ترى مکشوف مى گشت.
ما تفسیر نمونه را در طول پانزده سال به صورت مرتّب و بىوقفه نوشتیم و هفت سال هم نوشتن دوره اوّل تفسیر پیام قرآن طول کشید، جمعاً بیست و دو سال کار مستمر با قرآن داشتیم، به گونه اى که این کار در سفر و حضر، در تبعید و خانه ادامه داشت و در هیچ شرایطى تعطیل نمى شد. ولى اکنون که قرآن را مطالعه مى کنم، باز به مطالب جدیدى دست مى یابم و آن ها را یادداشت نموده تا ان شاء الله در آینده منتشر سازم. آرى سرچشمه هاى جوشان علوم در قرآن مجید است.
3ـ «وَ ما لِلْقَلْبِ جِلاءٌ غَیْرُهُ» هرگاه احساس کردى قلبت بر اثر گناه، یا غفلت از خدا، یا دور ماندن از حق و مانند آن، زنگار گرفته، قرآن را باز کن و آیاتش را تلاوت نما و در آن تدبّر کن، تا قلبت را صیقل و جلا دهد!.
على (علیه السلام) اهل مبالغه و گزافه گویى نیست. تعبیرات سه گانه فوق حقایق انکارناپذیرى در مورد قرآن است، و لهذا در روایت دیگرى مى خوانیم:
«کسى که قرآن ـ با توصیف هایى که ذکر شد ـ دارد همه چیز دارد، و کسى که قرآن ندارد هیچ چیز ندارد; لَیْسَ عَلى أَحَد بَعْدَ الْقُرْآنِ مِنْ فاقَة، وَ لا لاَِحَد قَبْلَ الْقُرْآنِ مِنْ غِنىً»(3).
با توجّه به این مطالب نباید لحظه اى در عمل به قرآن تردید و سستى کنیم، تا مبادا دیگران در عمل به قرآن از ما پیشى بجویند و نگرانى حضرت على (علیه السلام) در بستر بیمارى و در آخرین لحظات عمرش، که فرمود: «مبادا دیگران در عمل به قرآن بر شما سبقت بگیرند»(4) تحقّق یابد!.
1. نهج البلاغه، خطبه 176.
2. شبیه این جمله در خطبه 110 و 198 نهج البلاغه نیز آمده است.
3. نهج البلاغه، خطبه 176.
4. نهج البلاغه، نامه 47.

در آموزه‌های وحیانی و تعالیم قرآن و عترت«سلام الله علیهم»، اعراض از نماز به شدت مذمّت شده است. از رسول خدا«صلی الله علیه وآله و سلم» نقل شده است كه فرمودند: نماز ستون دين است. پس هركس نماز را از روي عمد ترك كند، پايه‌هاي دين خود را ويران ساخته است و آن‌كس كه نماز را در وقت آن به‌جا نياورد، داخل «ويل» مي‌شود كه سرزميني در جهنم است؛ چنانكه خداي تعالي در قرآن كريم فرمود: «فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّين الَّذينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُون [37]» [38]

و نيز قرآن شريف مي‌فرمايد:

«فِي جَنّاتٍ‌يَتَسائَلونَ، عَنِ المُجرِميِنَ مَا سَلَكَكُم فِي سَقَرَ، قَالُوا لَم نَكُ مِنَ المُصَلّيِنَ وَ لَم نَكُ نُطعِمُ المِسكِينَ وَ كُنَّا نَخوضُ مَعَ الخَائِضِينَ» [39]

روز قيامت بهشتيان از گناهكاران سؤال مي‌كنند چه چيز شما را به جهنم كشانيد؟ پاسخ مي‌دهند: ما از نماز گزاران نبوديم و به مستمندان طعام نمي‌داديم و با آنان ‌كه سخن باطل مي‌گفتند هم‌آواز مي‌شديم و با گناهکاران همنشين بوديم.

قرآن كريم در ادامۀ اين آيات مي‌فرمايد:

«فَمَا تَنفَعُهُم شَفَاعَةُ الشّافِعيِنَ» [40]

شفاعت شفاعت‌كنندگان سودشان نبخشد.

از نظر قرآن و روايات، مسلماني كه نماز نخواند، روز قيامت با غير مسلمانان محشور مي‌شود و در صف كافران قرار مي‌گيرد. از اين‌رو سفارش شده است كه با ترك كنندۀ نماز معاشرت نكنيد. مرحوم كليني«ره» از عبيد بن زُراره روايت مي‌كند كه گفت: «به خدمت امام صادق«سلام الله علیه» شرفياب شدم و عرض كردم: اي فرزند رسول خدا!‌ گناهان كبيره را براي من بيان كنيد. امام«سلام الله علیه» فرمودند: «گناهان كبيره هفت‌‌تاست:‌ كفرورزيدن به خداوند، كشتن انسان‌هاي بي‌گناه، عاقّ والدين؛‌ يعني موجبات ناخشنودي پدر و مادر را فراهم كردن، رباخواري، مال ‌يتيم را به ناحق خوردن، از جبهۀ جنگ فرار كردن و تعرّب بعد از هجرت؛‌ يعني بازگشت به آيين پيشين بعد از تشرّف به اسلام.» زُراره مي‌گويد: از امام«سلام الله علیه» پرسيدم: «اي فرزند رسول خدا! خوردن مال يتيم گناهش بيشتر است‌ يا ترك نماز؟» حضرت فرمودند: «ترك نماز گناهش بيشتر است. نخستين گناه كفر ورزيدن به خداوند است كه شامل ترك كنندۀ نماز نيز مي‌شود، زيرا كسي كه عمداً نماز را ترك كند از كافران است.» [41]

قرآن کریم، از نماز به عنوان یکی از مصادیق ذکر خدای سبحان یاد می‌کند و می‌فرماید: «أقِمِ الصَّلوةَ لِذِكرِي» [42] بنابراین هرکس از نماز رویگردان باشد، در واقع از یاد خدای تعالی رویگردان شده است. چنین کسی بنابر تعبیر قرآن شریف، در دنيا به یک زندگی همراه با عسرت و تنگی دچار می‌شود و در روز قيامت نابينا محشور مي‌گردد.

«وَ مَن أعرَضَ عَن ذِكرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً وَ نَحشُرُهُ يَومَ ‌القِيامَةِ اَعمَي قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرتَنِي اَعمَي وَ قَد كُنتُ بَصِيراً قَالَ كَذلِكَ أتَتكَ آيَاتُنَا فَنَسيِتَهَا وَ كَذلِكَ اليَومَ تُنسَي» [43]

اوّلين مصیبتی كه در دنيا براي اشخاص بي‌نماز و يا كاهل نماز پيش مي‌آيد، اين است كه در زندگي عادي دچار مشكل و تنگنا مي‌شوند و راهي براي حل مشكلات خود نمي‌یابند. يك زندگي همراه با غصه و ناراحتي به سراغ آنان می‌آید و زير منگنۀ حوادث، له می‌شوند و راه گريزي نیز ندارند. در برخی موارد افراد بی‌نماز از وضعیت مالی خوبی برخوردارند، امّا فشار روحی، اجازۀ لذّت از زندگي به آنان نمی‌دهد. زندگی برای چنین افرادی، مرگ تدریجی است و بعد از مرگ نیز، كور وارد صف محشر مي‌شوند. شخص بی‌نماز وقتی محشور می‌شود و خود را نابینا می‌یابد، می‌گوید: خدايا من در دنيا چشم داشتم، چرا اکنون كور هستم؟ از جانب حق تعالي خطاب مي‌رسد: چون تو در دنيا خداوند و نماز و قرآن را فراموش كردي، اکنون نيز ما تو را فراموش كرده‌ايم. فراموشي خداوند يعني كوري در قيامت و عذاب جهنم. بينايي در آخرت بستگي به اعمال اين دنيا دارد، بستگي به نماز اوّل وقت دارد. بستگی به ارتباط همۀ افراد خانواده با نماز، مسجد و روحانیت دارد. در غير اين صورت، زندگي پوچ می‌شود. وقتي انسان در دنيا با خدای سبحان رابطه نداشته باشد، شيطان با او رابطه پيدا مي‌كند و او را به درۀ تباهی پرتاب می‌کند.

آنچه از آيات و روايات برداشت مي‌شود اين است كه نماز در مقايسه با ساير عبادت‌ها از اهميّت بيشتري برخوردار است و در قیامت معیار قبولی سایر اعمال خواهد بود. امام صادق«سلام الله علیه» فرمودند:

«أوّل مَا‌يُحاسِبُ بِهِ العِبد عَنِ الصَّلوة فَإذَا قُبِلَت مِنهُ قُبِلَ سَائِر عَمَلِهِ وَ إذَا رُدَّت عَلَيهِ رُدَّ سَائِر عَمَلِهِ» [44]

اوّلين امري كه به واسطۀ آن بنده بازخواست مي‌شود، نماز است. چنانچه از او پذيرفته شود،‌ ساير اعمال او نيز پذيرفته مي‌شود و اگر قبول نشود، ساير اعمال او نيز رد مي‌شود.بنابراین سالک باید اهمیّت فراوانی برای نماز خود قائل باشد و نماز را بر همۀ امور مقدم بدارد. گاهی اوقات، برخي از امور مستحبّي بر اقامۀ نماز مقدّم مي‌شود. يكي از مستحبّات مورد تأکید، سفر به اماكن مقدّس و زیارتی است. ولی نزد برخي از مردم زيارت مكان‌هاي متبرّك، از به ‌جا آوردن نماز مهم‌تر است و حتّي در ميان راه اين سفرهاي مقدّس، از گزاردن به موقع نماز غفلت مي‌ورزند. اين افراد گاهي امر واجبي را فداي امر مستحبّي مي‌كنند و غافل از آنند كه نماز همواره بر انسان واجب است و هيچ امر ديگري نمي‌تواند جايگزين آن شود.

گاهي مشاهده مي‌شود كه در ايّام سوگواري امام حسين«سلام الله علیه» عدّه‌اي از محبّان آن حضرت، مراسم سينه‌زني و نوحه‌خواني را به اقامۀ نماز در اوّل وقت ترجيح مي‌دهند، در حالي‌كه امام حسين«سلام الله علیه» و‌ ياران ايشان براي زنده نگه‌داشتن نماز و تعظيم شعائر اسلام به شهادت رسيدند. شرکت در مجالس عزاداری حضرت سیدالشهداء«سلام الله علیه»، بسیار پسندیده و نيکو است‌ و برای‌ سالک امری لازم محسوب می‌شود. ولی در وقت نماز، هیچ امر پسندیده‌ای نیز نمی‌تواند جایگزین نماز شود. شايسته است كه شيعيان ائمۀ هدي«سلام الله علیه»، توجّه به اداي فريضۀ نماز را از پيشوايان بزرگ خود بياموزند. ‌سورۀ ماعون، تهدید تکان‌‌دهنده‌ای برای غافلان از نماز دارد و آنان را مسلمان نمی‌داند:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ‏، أَ رَأَيْتَ الَّذي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ، فَذلِكَ الَّذي يَدُعُّ الْيَتيمَ، وَ لا يَحُضُّ عَلي‏ طَعامِ الْمِسْكينِ، فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ، الَّذينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ، الَّذينَ هُمْ يُراؤُنَ، وَ يَمْنَعُونَ الْماعُونَ» [45]

به نام خداوند بخشنده مهربان. آيا کسي که دين خدا و روز جزا را تکذيب مي‌کند، ديدي؟ آري او همان است که يتيم را به سختي مي‌راند. و (کسي را) بر دادن طعام به فقرا ترغيب نمي‌کند. پس واي به حال نمازگزاران. آنان که از نمازشان غافل و به آن بي‌اعتنايند. آنان که رياکاري‌ مي‌کنند و اسباب و وسائل مورد نياز را (از ديگران) دريغ مي‌ورزند.خداوند متعال در این آیات، غافلان از نماز را بی‌دین معرفی می‌نماید و مي‌فرماید: واي بر اين نامسلمان‌ها که اهمیّت به نماز نمی‌دهند و در وقت نماز غافل از نمازند.غفلت جامعه از نماز یعنی شلوغ بودن بازار و خیابان در وقت نماز و بدبختی بالاتر در چنین جامعه‌ای این است که سینماها و اماکن تفریحی، در وقت نماز پر جمعیّت باشد. قرآن کریم چنین ملّتی را مسلمان واقعی نمي‌داند؛ زیرا مسلمان در فرهنگ قرآن و عترت«سلام الله علیهم»کسی است که در موقع نماز کاملاً متوجّه نماز باشد و به هیچ امر دیگری غیر از نماز توجّه نداشته باشد. روایت شده است که امام صادق«سلام الله علیه» در آخرین لحظات حیات، همۀ خويشان و اطرافيان خود را فراخواندند، به‌طوري ‌كه همه تصوّر كردند امام«سلام الله علیه» وصيّت جديدي دارند. پس از آنكه خويشان و بستگان امام ششم«سلام الله علیه» به‌ بالين ايشان حاضر شدند، حضرت فرمودند:

«انَّ شَفاعَتَنَا لاتَنَالُ مُستَخِفّاً بِالصَّلَوةِ» [46]

كسي كه نماز را سبك بشمارد، به شفاعت ما اهل‌بيت نمي‌رسد.

مصداق سبك شمردن نماز اين است كه انسان نماز را اوّل وقت و به جماعت به‌‌جا نياورد و نماز را فداي خواسته‌هاي خود كند. نماز را در حاشيۀ زندگي خود قرار دهد و زماني كه به گمان خود به كار مهمّي اشتغال دارد، نماز را ترك نماید. كسي كه نماز را سبك بشمارد، ‌مورد لطف پروردگار قرار نمي‌گيرد، به شفاعت اهل‌بيت«سلام الله علیهم»نمي‌رسد، دعاي او مستجاب نمي‌شود و در عالم برزخ و روز قيامت گرفتار مي‌شود. پيامبراكرم«صلی الله علیه وآله و سلم» مي‌فرمايند:«لَيسَ مِنّي مَن استَخَفَّ بِالصَّلَوةِ، لاَ‌يَرِدُ عَلَيّ الحَوضَ، لاَ وَ اللهِ» [47]

از من نيست كسي كه نماز را سبك بشمارد، چنين كسي در كنار حوض كوثر بر من وارد نمي‌شود، نه به خدا سوگند وارد نمي‌شود.

حضرت امام صادق«سلام الله علیه» فرمودند: «كسي كه نمازهاي واجب را اوّل وقت به‌ جا آورد و شرايط آن‌ها را به ‌درستي مراعات كند، فرشتگان نماز وي را به ‌سوي آسمان بالا مي‌برند، در حالي‌كه سفيد و پاكيزه است. آن نماز به صاحب خود مي‌گويد: خداوند تو را حفظ كند،‌ چنان‌كه مرا حفظ كردي. مسلماني كه بدون علّت نمازها را اوّل وقت آن‌ها به‌جا نمي‌آورد و حدود آن‌ها را رعايت نمي‌كند، نماز او در حالي‌كه سياه و تاريك است، به سوي او برمي‌گردد و فرياد مي‌زند،‌ خداوند تو را ضايع كند، همان‌طور كه مرا ضايع كردي.» [48]

نماز داراي

مراتبي است؛ نماز عوام، نماز خواص و نماز اخصّ الخواص

نماز عوام

مرتبۀ اوّل نماز كه معمولاً مربوط به انسان‌هاي عادي است، همان لقلقۀ زبان می‌باشد و اصطلاحاً به آن نماز لساني گفته می‌شود. ‌كلمات آن درست ادا می‌شود و قيام، قعود، ركوع و سجود آن به درستي انجام می‌پذیرد. اين نماز براي انسان رفع تكليف مي‌كند و باعث می‌شود چنين انساني تارك الصلاة نباشد. يعني جزء كافران به شمار نرود و به اندازۀ وسعش هم مي‌تواند نيروي كنترل كننده از گناهان باشد. شاید بتوان گفت نود درصد مردم همين نماز لساني را مي‌خوانند. طبق تحقيقاتي كه به عمل آمده تعداد افرادي كه نماز خوان بوده‌اند و جرم و جنايت مرتكب شده‌اند، نسبت به افراد «تارك‌ الصّلاة» كه مرتكب اعمال خلاف شده‌اند، خيلي كمتر است. اين نتيجه نشان مي‌دهد كه همين نماز زباني و اينكه شخصي اهل نمار جماعت و مسجد باشد، و لو اينكه آن مسجد رفتن هم ظاهري باشد، بالأخره او را در جاهايي نجات مي‌دهد و به نفع انسان عمل مي‌كند. اين مرتبه نماز از نظر فقهي صحيح است و قضا هم ندارد.

نماز خواص

مرتبۀ دوّم نماز كه از اهميّت بالاتري بر خوردار است، نمازي است كه همراه با خضوع و خشوع باشد. یعنی علاوه بر آنکه نمازگزار رعایت آداب ظاهری را در نماز می‌کند، دل او نیز به ياد خدا خاشع باشد. در حالي كه زبان نماز مي‌خواند، دل او هم نماز بخواند. وقتي شخص مي‌گويد:«ايّاك نعبد و ايّاك نستعين»، دل نيز واقعاً خاشع در برابر خداوند باشد و همين آيۀ شریفه را بخواند. خشيت خداوندي بر دل چنین نمازگزاری حكمفرما می‌شود و او را در شمار مؤمنین قرار می‌دهد. خداوند متعال در قرآن شريف مي‌فرمايد:

«بِسمِ‌ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحيِمِ، قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ، الَّذينَ هُمْ في‏ صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ، وَ الَّذينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُون» [20]

به نام خداوند بخشنده مهربان. حقّا كه گروندگان رستگار شدند؛ آنان كه در نمازشان فروتنند و آنان كه از هر بيهوده و زشتي رويگردانند. در اين مرتبه از نماز، دل انسان در برابر خدای سبحان، مؤدّب است. همانگونه که نمازگزار مراعات ادب ظاهری را در نماز می‌کند؛ به اطراف نگاه نمی‌كند و نظير كسي كه در مقابل بزرگي ايستاده است، دست‌ها را با احترام روي دو پا می‌گذارد و نماز می‌خواند. به اين نماز، نماز همراه با خضوع و خشوع مي‌گويند و رستگار آن كسي است دل خود را در نماز همراه کند و خودش و دلش در برابر پروردگار متعال مؤدّب باشند. به عبارت ديگر مي‌توان گفت خضوع يعني رعايت ادب ظاهري در نماز و خشوع يعني ادب دل و همراهی دل در نماز. از پيامبر اكرم«صلی الله علیه وآله و سلم» سؤال شد خشوع چيست؟ حضرت فرمودند: «خشوع عبارت است از تواضع و فروتني در نماز و اينكه بنده قلب خود را به طور كامل متوجّه خدا سازد.» [21] حضور قلب در عبادات، روح و روان آن‌ها محسوب مي‌شود و نورانيّت و مراتب كمال‌ عبادت‌ها به‌ خشوع و مراتب آن بستگي دارد. هيچ عبادتي بدون حضور قلب، مقبول درگاه احديّت واقع نمي‌شود و مورد لطف و رحمت ربوبي قرار نمي‌گيرد. خواندن نماز واقعي برای کسانی كه به مقام خشوع نرسيده باشند، دشوار و سنگين است. چنين افرادي به خاطر ترس از جهنّم و طمع بهشت نماز مي‌خوانند. هرکسی مي‌تواند در نماز، خضوع و خشوع را مراعات كند، به شرط آنكه تمرين كافي در اين زمينه داشته باشد و نيز داراي اراده‌اي قوي باشد. البته توجّه به ‌اينکه اینگونه توفیقات را خدا بايد بدهد، ضروري است.

نماز اخصّ الخواص

مرتبه سوّم از نماز اين است كه انسان خود را در محضر خدا مي‌يابد. علاوه بر اينكه با دل خود درمي‌يابد در محضر خداست و خدا با او حرف مي‌زند. درك مي‌كند که او نيز با خداوند حرف مي‌زند. در اين صورت، نماز گفتگو و يك مكالمه‌اي مي‌گردد و هرچه انسان در اين راه جلوتر برود، نماز او به صورت يك معاشقه در مي‌آيد. آدمی به هر درجه از كمال كه برسد و معرفت به خدا پيدا كند، خدا نيز به همان اندازه توجّه به او دارد. اگر نماز کسی زباني شد، به همان اندازه خدا او را ياد مي‌كند و اگر نماز قلبي شد، به همان میزان، توجّه حق تعالی را به همراه دارد. در واقع مي‌توان گفت در مرتبۀ سوّم نماز، نمازگزار عاشق خداوند و خداوند عاشق او است. طبق نقل مشهور، خداوند عزّوجل در روايت قدسي مي‌فرمايد:

«مَنْ طَلَبَني وَجَدَني، وَ مَنْ وَجَدَني عَرَفَني، وَ مَنْ عَرَفَني أحَبَّني، وَ مَنْ أحَبَّني عَشَقَني، وَ مَنْ عَشَقَني عَشَقْتُهُ وَ مَنْ عَشَقْتُهُ قَتَلْتُهُ، وَ مَنْ قَتَلْتُهُ فَعَلَيَّ دِيَتُهُ، وَ مَنْ عَلَيَّ دِيَتُهُ فَأَنَا دِيَتُه»

در حقیقت، كسي كه خداوند را كه مستجمع جميع كمالات است مي‌يابد، مطمئنّاً عاشق او مي‌شود و ذات باری تعالی مي‌فرمايد: در اين صورت من نيز عاشق او مي‌شوم و از اينجا به بعد، نفس كُشي سالک پيش مي‌آيد و به جايی مي‌رسد كه وقتي عاشق خداوند شد، بابت اين عشق، نفس امّارۀ خود را مي‌كشد و چنين انساني خدايي مي‌شود و به كمك و لطف خودِ خداوند تبارک و تعالی، كليۀ صفات رذيله را در وجود خود نابود مي‌كند. پاداش اين نابودي صفات رذيله، به دست آوردن خود خدا است. يعني رسيدن به مقام لقاء الله و مقام فناء.اگر کسی به چنين مقامی نائل آید، خداوند بر دلش حكومت مي‌كند. ديگر به جز خداوند، هيچ موجودی در نظر او جلوه ندارد. به قول شاعر:

بـه دريا بنـگـرم دريـا تـو بينم به صحـرا بنگرم صحرا تو بينم

به هرجا بنگرم، كوه ‌و در و ‌دشت نشان از روي زيبـاي تـو بيـنم

مرگ در راه خدای سبحان، برای چنين انساني از عسل شیرین‌تر است. شهادت در راه خداوند، بالاترين لذّت را براي او دارد. وقتي انسان به واسطۀ نماز به اين مراحل برسد، ديگر حتماً گناه نمي‌كند و چنين نمازي همان است كه قرآن کریم دربارۀ آن می‌فرماید:

«وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهي‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَصْنَعُون» [22]

و نماز را برپا دار؛ زيرا نماز از گناهان بزرگ و آنچه ناپسند است باز مى‌دارد، و البته ياد خدا بودن بزرگتر است، و خدا مى‏داند چه مى‏كنيد. اين نماز باعث مي‌شود نمازگزار همه‌ جا را محضر خداوند بیابد. چنين انساني در محضر خدا است و مانند انسان تشنه که آب می‌نوشد و سيراب بودن را حس می‌کند، خداوند را مي‌يابد. «يابيدني‌ها» قابل وصف نيستند. بعضی چیزها دانستنی است، نظیر اینکه بايد همۀ جوان‌ها به مطالعۀ اصول دين بپردازند و آن اصول را بدانند تا شبهات دینی و مذهبی در آنان اثر سوء نگذارد. ولی این دانستنی‌ها به تنهائی کافی نیستند و کاربرد ندارند. چه موقع كاربرد پيدا مي‌كند؟ وقتي كه اين علوم، يابيدني شود. و صرفاً با عبادت و ارتباط مستمر با حق تعالی، علوم دانستنی به علوم یافتنی مبدّل می‌شود. قرآن کریم در اين مورد می‌فرماید:

«وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقينُ» [23]

پروردگارت را پرستش كن تا يقين پيدا کني.

خداوند می‌فرماید: اي انسان! ابتدا بايد مقام عبوديّت پيدا كني تا بعد از آن به مقام يقين نائل آيي؛ يعني مرتبۀ يقين وابسته به عبادت است. بعد از رسيدن به مقام عبوديّت و يقين، اصول دين و عقايد تشيّع، براي سالک يابيدني مي‌شود. رسیدن به اين مقام نیز احتياج به سواد و علم آموزي ندارد. در روايت است كه رسول خدا«صلی الله علیه وآله و سلم» صبح هنگام جواني را در مسجد ديدند. پیامبر«صلی الله علیه وآله و سلم» با نگاهي به او، متوجّه شدند اين جوان در حال سير در عالم ديگري است. به او فرمودند: «كَيْفَ أَصْبَحْتَ؟» جوان جواب داد: «أَصْبَحْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مُوقِناً» يعني من به جایي رسيده‌ام كه همه چيز را باوركرده‌ام و به مقام يقين رسيده‌ام و حقيقت دين را يافته‌ام. سپس برداشت‌هاي معنوي و آنچه يابيده بود را بيان نمود. پس از آن پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلم» به اصحاب خود فرمودند: خداوند، قلب این جوان را به نور ایمان روشن کرده است. [24] اين چنين عبادت و نماز خواندن، موجب برون رفت سالک از ورطۀ غفلت و رسیدن وی به مقام يقظه و بیداری مي‌شود و او را به مقام آدمیّت می‌رساند.

نماز در سیرۀ معصومين«سلام الله علیهم» نقش برجسته‌ای دارد. پیامبر گرامی«صلی الله علیه وآله و سلم» در طول بیست و سه سال که مسئولیّت سنگین و طاقت‌‌فرسای رسالت را بر عهده داشتند، بسیار از نماز استمداد می‌کردند. انصافاً به منزل رساندن آن بار سنگين با وجود موانع متعدّد و مختلفی که بر سر راه پیامبر«صلی الله علیه وآله و سلم» وجود داشت، فقط با استعانت از نماز امکان‌پذیر بود. و در آخرین لحظات عمر شریف نیز با سفارش مسلمانان به نماز، از دنیا رحلت فرمودند. امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» نقل می‌کنند در حالی که سر مبارک پيامبر«صلی الله علیه وآله و سلم» در دامن من بود، مرتّب مي‌فرمودند: «اللَّهَ اللَّهَ فِي صَلَاتِكُمْ وَ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ» [9] تا از دنیا رفتند. دو نکتۀ مهم در آخرین وصیت پيامبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلم» مشاهده می‌شود. اوّل: اهمیّت به نماز و دوّم: خوش‌رفتاری با زیردستان. در واقع پیامبر«صلی الله علیه وآله و سلم» قصد دارند با این وصیّت، به مسلمانان بفهمانند که با دو بال رابطه با خداوند و رابطه با مردم، می‌توان به‌‌ سوی سعادت و رستگاری صعود کرد.همسران پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلم» نقل می‌کنند که وقتي مؤذّن اذان می‌گفت، آن حضرت به‌ اندازه‌اي تلاطم‌‌ درونی پیدا می‌کردند و تغییر حالت‌ می‌دادند‌ که گوئي ما‌ ایشان را نمي‌شناختيم و آن حضرت نیز ما را نمی‌دیدند. [10] سیر در سیرۀ سایر حضرات معصومین«سلام الله علیهم» نیز، اهمیّت و توجّه فوق‌العادۀ آن ذوات منوّر به نماز را روشن می‌سازد. در تاريخ آمده‌ است‌ که‌ «ليلة‌‌‌ الهرير» [11] شب سختي برای امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» و یاران ایشان بود؛ امّا اميرالمؤمنين «سلام الله علیه» در وسط ميدان نبرد، در حالي ‌كه فرماندهي جنگ را بر عهده داشتند، از نماز غافل نبودند و در شب ليلة الهرير نيز نماز شب ايشان ترک نشد و مرتّب از نماز كمك مي‌گرفتند. [12] حضرت زهرای مرضیّه«سلام الله علیها» بسیاری از شب‌ها، خصوصاً شب‌هاي جمعه از اوّل شب تا به صبح نماز مي‌خواندند و بعد از نماز هم اوّل به دیگران دعا می‌کردند. [13] ايشان به اندزه‌اي روی پا مي‌ايستادند و نماز مستحبّی مي‌خواندند که پاهای مبارکشان ورم کرده بود. [14] امام حسن مجتبی«سلام الله علیه» وقتي‌ قصد رفتن به‌ مسجد داشتند، غسل می‌کردند، بهترین لباس‌ها را می‌پوشیدند و نظیر دامادی که به حجله می‌رود، به سمت مسجد می‌رفتند. هنگام ورود به مسجد، با بدن لرزان، پای راست را داخل مسجد می‌گذاشتند و می‌فرمودند: «يَا مُحْسِنُ قَدْ أَتَاكَ الْمُسِي‏ءُ…» بعد وارد مسجد می‌شدند. [15] در تاریخ آمده است که حضرت سیّدالشهداء«سلام الله علیه» و یاران ایشان، در سخت‌ترین شرایط و در اوج مصیبت و بلا در روز عاشورا، نه تنها ارتباط با خداوند و مناجات با او را فراموش نکردند، بلکه بر میزان آن افزودند. صدای زمزمه‌های مناجات با خدا در نماز شب یاران با وفای امام حسین«سلام الله علیه»، در شب عاشورا، فضای کربلای معلّی را پر کرده بود. در روز عاشورا در بحبوحۀ جنگ، امام حسین«سلام الله علیه» در وقت نماز، به اقامۀ نماز ظهر پرداختند و این فریضۀ اساسی و مهم را فدای جنگ نکردند. [16] راجع به حضرت امام زين‌العابدين«سلام الله علیه» نقل شده است که بسیار عبادت می‌كردند و در پاسخ به تقاضای برخی نزدیکان مبنی بر کاستن از میزان عبادات، با گریه فرمودند: من وقتي به ياد نمازها و عبادات اميرالمؤمنين«سلام الله عليه» مي‌افتم، از عبادات خود خجالت مي‌كشم و کجا توان عبادات اميرالمؤمنين«سلام الله علیه» را دارم. [17] امام هفتم حضرت موسي ‌‌بن ‌‌جعفر«سلام الله علیه» وقتي كه وارد زندان شدند، فرمودند: خدايا جاي خلوتي مي‌خواستم كه بتوانم رابطه‌ام با تو را مستحکم‌تر کنم، الحمدالله پيدا شد و در تاريخ نوشته‌اند كه حضرت موسي ‌بن ‌جعفر«سلام الله علیه» در زندان بسیار نماز مي‌خواندند. [18] هنگامی که دعبل به محضر امام علی‌ابن موسی‌الرضا«سلام الله علیه» رسید و آن اشعار تاريخي را خواند، امام رضا«سلام الله علیه» عباي خود را به او هدیه کردند و فرمودند: من شب‌ها در اين جبّه بسيار نماز خوانده‌ام. [19] از این قبیل روایات، در سیرۀ پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلم» و اهل‌‌‌بیت عصمت و طهارت«سلام الله علیهم» فراوان‌ یافت می‌شود و در این‌ مجال فرصت بازگوئی مفصّل آن نیست و کتاب جداگانه‌ای می‌طلبد. ولی در همین بیان مختصر میزان اهمیّت آن ذوات نورانی به نماز، روشن می‌گردد. سالک باید از سیرۀ معصومین«سلام الله علیهم» سرمشق بگیرد و نماز را در متن زندگی و مقدّم بر همۀ امور مادّی و معنوی قرار دهد. مسلمان واقعی کسی است که در وقت نماز یک تلاطم درونی پیدا کند و به جز نماز، به امر دیگری توجّه نداشته باشد.

يكي از مهم‌ترين احكام عملي اسلام که بعد از اصول دين، از بارزترين نشانه‌هاي متّقي به شمار مي‌رود، نماز است. قرآن كريم مي‌فرمايد:

«الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ» [1]

(پرهيزكاران) کساني هستند که به غيب ايمان دارند و نماز را برپا مى‏كنند و از آنچه به آنها روزى داده‏ايم، انفاق مى‏نمايند.

قرآن مجید در این آیات، از ایمان به غیب (امور پنهان از حواس مانند خدا، وحى، فرشتگان، معاد و قضيۀ حضرت ولي‌عصر«ارواحنافداه») و زنده نگه داشتن نماز و اهمیّت به انفاق، به‌عنوان ويژگي‌هاي انسان مؤمن و با تقوا یاد می‌کند و این صفات را از صفات متّقین بر می‌شمرد. همچنین از پيامبر«صل الله عليه و آله» و ائمۀ اطهار«سلام الله علیهم»در اهميّت نماز روایات فراواني نقل شده‌ است. امام صادق«سلام الله علیه» مي‌فرمايند:

«مَا أَعْلَمُ شَيْئاً بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ أَفْضَلَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ» [2]

بعد از معرفت خداوند عبادتي را بالاتر از نماز نمي‌شناسم.

نماز مانند نهر روان و چشمۀ زلال و پاكيزه‌اي است كه انسان مؤمن هر روز روح و روان خود را در آن مي‌شويد. اميرالمؤمنين«سلام الله علیه» فرمودند: «پيامبر«صلی الله علیه وآله و سلم» نماز را به چشمه زلال آب گرمي تشبيه فرمودند که نمازگزار در شبانه روز پنج نوبت در آن شستشو مي‌كند.» [3] نماز بسياري از فضيلت‌ها و نيكويي‌ها را براي انسان تحصيل و بسياري از رذائل و زشتي‌ها را از او دور مي‌كند. قرآن شريف مي‌فرمايد:

«إنَّ الصَّلوةَ تَنهَي عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنكَرِ وَ لَذِكْرُ اللهِ أكْبَرُ وَ اللهُ ‌يَعْلَمُ مَا تَصْنَعونَ» [4]

همانا نماز آدمي را از فحشا و منكر باز مي‌دارد و ذكر خدا بزرگتر است و خدا به كارهايي كه مي‌كنيد، آگاه است. نماز معلم اخلاق انسان است؛ معلمی که همه جا حضور دارد و همه مي‌توانند از آن بهره ببرند؛ به تدريج روح و اخلاق انسان را پاكيزه مي‌كند و موجب نجات انسان از گمراهي‌ها و هدايت او به سوي رستگاري مي‌شود، معلّمي كه انسان را به راه راست كه راه سعادت است، هدايت مي‌كند. وظيفۀ معلّم اخلاق به وجود آوردن قلب مطمئن در وجود شاگرد است. وي باید نهال رذيلت را از دل او بركند و به جاي آن درخت فضيلت بنشاند. معلّم اخلاق شاگرد خود را به سوي خداوند و به سمت نور مطلق رهبري‌ مي‌كند، تا جايي كه نور الهي در دل او جلوه‌گر ‌شود و رفتار او و به عبارت روشن‌تر، وجود او را خدائی می‌کند. نماز واقعي نيز مانند معلّم اخلاق، انسان را به معراج حقيقي، قرب معنوي و وصول به حق رهبري مي‌كند. دوري كردن از كارهاي ناروا، چه در پنهان و چه در آشكار، از آثار و خواص نماز است. نماز با حضور قلب انسان را از ارتكاب گناهان كبيره و صغيره باز مي‌دارد. نماز مانند فرشتۀ نجاتي در شب اوّل قبر، عالم برزخ و روز قيامت به فرياد انسان مي‌رسد. نماز بهترين وسيلۀ تأمين آسايش و آرامش روح و روان انسان در دنيا و برخورداري از نعمت‌هاي بهشتي در آخرت است. قرار گرفتن در كنار حوض كوثر با پيامبرگرامي«صل الله عليه و آله و سلم» و ائمۀ اطهار«سلام الله علیهم»( با نماز امكان‌ پذير مي‌شود. يكي از فوايد نماز آن است كه نگراني، اضطراب و افسردگي ـ كه بيماري رايج در عصر حاضر است ـ را در مؤمنان حقيقي و نمازگزاران واقعي از بين مي‌برد. چنان‌كه قرآن كريم مي‌فرمايد:

«ألاَ بِذِكرِ اللهِ تَطمَئِنُّ القُلوبُ» [5]

آگاه باشيد كه‌ ياد خدا دل‌ها را آرامش مي‌بخشد.

نماز در دنیا و آخرت به یاری مؤمن می‌شتابد و در بن بست‌ها او را نجات می‌دهد.

«وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعين» [6]

در زمان پيامبراكرم«صل الله عليه و آله و سلم» در برخي جنگ‌ها كه نزديك بود سپاه اسلام با شكست روبه‌رو شود، حضرت دستور نماز مي‌دادند و دو ركعت نماز مي‌خواندند و سپس با توكل بر خداوند و قلبي مطمئن، بر دشمن پيروز مي‌شدند. شيخ‌الرّئيس ابوعلي سينا«ره»، فيلسوف و دانشمند مشهور، در کتاب شفا و بعضي ديگر از کتب خود مي‌گويد: در هر علمي چند روز شاگردي مي‌کردم و بعد از چند روز استاد من، شاگرد من مي‌شد، ولي در علوم الهي بعضی اوقات چهل مرتبه مسئله‌ای را بررسی می‌کردم و شبهۀ آن حل‌ نمی‌شد و نهایتاً با پناه به عالم ملکوت، شبهه حل‌ مي‌شد. ابوعبيدۀ جوزجاني که يکي از شاگردان شيخ است و ملازم با او مي‌باشد، نیز مي‌گويد: مسجدی نزديک خانۀ شیخ الرّئیس بود. او به آن مسجد مي‌رفت و با نماز و رابطه با عالم غيب، شبهات و مشکلات علمي خود را حل مي‌کرد. [7] مرحوم صدرالمتألّهين«ره» نيز در بعضي از آثار خود مي‌فرمايد: وقتي که اسفار را در کهک مي‌نوشتم، اگر شبهه‌اي براي من جلو مي‌آمد، به قم مي‌رفتم و در حرم حضرت معصومه«سلام الله علیها» شبهه‌ام را رفع مي‌کردم. اگر نماز، واقعاً نماز باشد، رفع گرفتاري مي‌كند. بسيار ديده شده در گرفتاري‌هاي سخت، دو ركعت نماز با حضور قلب باعث رفع گرفتاري مهمِّ در زندگي انسان‌ها شده است. نماز با حضور قلب است كه گرفتاري را بر طرف مي‌كند و بالاترين لذّت را دارد. غم و غصّه و اضطراب خاطر را از بين مي‌برد و افسردگي و پيري زودرس هم ندارد. دل نمازگزار به یاد خدا مطمئن است و حق تعالی بر دل او حكومت مي‌كند. خداوند در قرآن شريف مي‌فرمايد:«أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُون» [8] در این آیۀ شریفه خداوند با تأکید فراوان می‌فرماید: يقين داشته باشيد كه اوليای خدا، هيچ غم و غصّه‌اي ندارند و ترس و افسردگي هم در آنها راه ندارد.