آیا برای درمان آن باید به دین پناه ببریم یا روان پزشکان؟ آیا انسانهای با ایمان هم ممکن است دچار افسردگی شوند؟
عوامل ابتلای افراد به بیماریهای روانی از جمله، افسردگی، متعدد است، عواملی مانند: عوامل زیست شناختی، عوامل روانشناختی، و… . یکی از این عوامل میتواند ضعف ایمان و اعتقاد به خدای متعال باشد. اما در صورتی که عامل به وجود آورنده افسردگی، غیر از ضعف ایمان به خدا باشد، ابتلای انسانهای با ایمان نیز به افسردگی، امری کاملا ممکن است.
قرآن در مورد افسردگی و مبتلا نشدن به آن چه راهکارهایی دارد؟
افسردگی از جمله بیماریهای روانی است که در جوامع مختلف شیوع دارد. این اختلال روانی در قرن اخیر یکی از مشکلات مهم و نگران کننده جوامع و از جمله عوامل تهدید کنندهی وضعیت اقتصادی کشورها به شمار میرود و از این رو مورد توجه بسیاری از صاحبنظران و سیاستگزاران امور بهداشتی کشورها و سازمان جهانی بهداشت قرار گرفته است.360
قبل از پاسخ لازم است علتهای بروز این حالت روانی بیان شود لذا در سببشناسی این پدیده روانی گفته شده عواملی که در ایجاد آن موثر هستند عبارتند از:361
1. عوامل زیستشناختی: که شامل آمادگیهای ژنتیکی، پیامرسانیهای عصبی، نور و آندوکرین و عوامل دیگر میشود که این عوامل با اعتقادات مذهبی ارتباطی نداشته و یا ارتباط آن ضعیف است.
2. عوامل روانشناختی: شامل دیدگاههای روان پویایی، شناختی، رفتاری است که در سبب شناسی افسردگی نقش زیادی دارند. توضیح این که:
1 ـ 2. دیدگاههای روان پویایی: از نظردانشمندان روانشناسی، از دست دادن فرد مورد علاقه و یا هر شی دوست داشتنی، باعث ایجاد اضطراب و تنشهای درونی میگردد، که در صورت درون فکنی آن باعث بروز افسردگی میشود.
2 ـ 2. دیدگاههای شناختی: آقای Beck مثلث شناختی منفی را در سببشناسی افسردگی به صورت ذیل مطرح مینماید:نگرش منفی نسبت به خویشتن ? این نوع نگرش باعث «بروز احساس حقارت» در انسان میشود. نگرش منفی نسبت به تجربیات گذشته ? این نوع نگرش موجب بروز «احساس بدبینی» در انسان میگردد. نگرش منفی نسبت به حوادث آینده ? که باعث «احساس ناامیدی» در انسان میشود. بروز این گونه احساسات باعث ایجاد افسردگی در فرد میشود.
3 ـ 2. دیدگاههای رفتاری (یادگیری): رفتارگرایان معتقدند که تجربهی مستمر ناراحتی، ناکامی و درماندگی را به دنبال دارد که خود باعث ایجاد افسردگی میگردد.
3. عوامل جامعه شناختی: جامعه شناسان عوامل زیر را موجب بروز افسردگی میدانند:
1 ـ 3. حوادث تنش زای زندگی
2 ـ 3. تجرد و خانوادهی از هم گسسته: براساس بررسیهای همهگیرشناسی بیماریهای روانی، افسردگی در افراد مجرد و به ویژه در افرادی که با طلاق از هم جدا شدهاند و خانوادههای گسسته، شیوع بیشتری دارد.
3 ـ 3. احساس تنهایی و انزوا از عوامل افسردگی به شمار میرود.
4 ـ 3. فقر اجتماعی.
آنچه گفته شد عواملی بود که صاحب نظران برای بروز افسردگی برشمردهاند گرچه موارد دیگری نیز در بروز این بیماری وجود دارد که در روایات اسلامی به آنها اشاره شده است. بخشی از این روایات در بحث روایی آورده میشود.
راه درمان: قرآن کریم به عنوان تنها منبع وحیانی مورد اعتماد؛ با نگاهی جامع به انسان، و نیازهای او و ظرفیت وجودیش، دستورالعملهایی را برای سالم ماندن از حملههای عصبی، افسردگی و هر بیماری دیگر صادر کرده است. قرآن کریم با علم به این که انسان موجودی است که از دو عنصر روح و جسم تشکیل شده است پیش بینی بروز این مشکلات را کرده و به بیان راه حلهایی اساسی اقدام کرده است. با توجه به عوامل ذکر شده برای جلوگیری از ایجاد افسردگی، قرآن کریم چنین میفرماید: «مومنان کسانی هستند که هر گاه مصیبتی به آنان برسد متوجه خداوند شده و میگویند: انا لله و انا الیه راجعون362 در حقیقت ما از خداییم و در واقع ما فقط به سوی او باز میگردیم.» قرآن کریم با بیان و القاء این دستورالعمل، انسان مصیبت زده را از افتادن به ورطهی اضطراب و افسردگی نجات میدهد و در صورت بروز اضطراب با بیان «الا بذکر الله تطمئن القلوب»363، او را به آرامش و دور شدن از اضطراب دعوت میکند. چرا که شخصی که معتقد به نیرویی فراتر از ماده باشد هیچ گاه از دست دادن چیزی از امور دنیوی او را افسرده و غمگین نمیکند. همان طور که گذشت، طبق بیان دیدگاههای شناختی نیز، سه نگرش منفی وجود دارد که باعث بروز افسردگی در انسان میگردد. ولی خداوند در مقابله با این عوامل میفرماید: «وَلِلَّهِ الْعِزَّهُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ»364 لذا شخصی که خود را عزیز بداند و به این نسخهی شفا بخش توجه کند دچار احساس حقارت نمیگردد. در جای دیگر از احساس بدبینی نهی کرده و آن را گناهی بزرگ شمرده و میفرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ»365 ای مردم! در واقع ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را نژادها و قبیلههایی قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید؛ آری کسی که به آیات الهی مومن است تلاش میکند نسبت به دیگران بدگمانی نداشته باشد یا بد گمانی خود را کنترل کند و کسی که چنین باشد از افسردگی و افسرده شدن نجات یافته است.
در رابطه با عامل دیگر ایجاد افسردگی که احساس نومیدی در انسان بود: قرآن کریم به شدت نهی کرده و طبق روایات، ناامید شدن از رحمت خدا از گناهان کبیره دانسته شده است و قرآن کریم در این باره میفرماید: «وَ لاَ تَیْأَسُوا مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لاَ یَیْأَسُ مِن رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ»366 و از رحمت خدا ناامید نشوید؛ که جز گروه کافران، (کسی) از رحمت خدا ناامید نمیشود.» و در جای دیگر میفرماید: «قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِن رَحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»367 بگو: «ای بندگان من که در مورد خودتان زیاده روی کردهاید، از رحمت خدا ناامید نشوید، که خدا تمام آثار (گناهان) را می آمرزد؛ که تنها او بسیار آمرزنده مهرورز است. از جمله عوامل دیگر افسردگی، تجربهی مستمر ناراحتی بود، قرآن کریم راه نفوذ برخی ناراحتیها را که ممکن است عواملی مانند: نوع نگاه شخص به وقایع اطراف باشد مسدود کرده است و میفرماید: «عَسَی أَن تَکْرَهُوا شَیْئاً وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسَی أَن تُحِبُّوا شَیْئاً وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ»368 و آن برای شما خوب است؛ و چه بسا چیزی را دوست میدارید و آن برای شما بد است. و خدا میداند، و شما نمیدانید. در زندگی روزمره، حوادثی اتفاق میافتد که ممکن است باعث ناراحتی انسان شود. خداوند میفرماید: در رابطه با این امور ناراحتی به خود راه ندهید چه بسا همین امر که به ظاهر موجب ناراحتی شما شده است، مصلحت شما در آن باشد. از آن جا که این بیان عام میباشد، لذا فرد مومن نسبت به هر امر به ظاهر ناراحت کننده با دیدهی مثبت نگریسته و از گرفتار شدن در کمند غمگینی شدید رهایی مییابد. عوامل جامعه شناختی مطرح شده نیز، از نگاه قرآن مخفی نمانده و با بیاناتی شیوا انسان را از وارد شدن به آن محدوده باز داشته است و میفرماید: «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالَّثمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ»369 خداوند در این آیه عوامل امتحان بشر را باز میشمارد. عواملی که در صورت عدم ایمان شخص، باعث تنش در زندگی او شده و فرد را به کام افسردگی فرو میبرد، اما خداوند با تذکر به این نکته که این موارد برای امتحان و آشکار شدن افراد صابر میباشد، جامعهی اسلامی را از ورود به اضطراب و افسردگی نجات میدهد.
از عوامل دیگر جامعهشناختی در بروز افسردگی بحث تجرد و خانوادههای از هم گسسته است. موضوعی که در اسلام عزیز مورد غفلت واقع نشده و با اهتمام هر چه بیشتر به آن پرداخته شده است. قرآن کریم علاوه بر آن که به امر ازدواج ترغیب و تشویق میکند آن را عامل ثبات روانی و دور شدن از اضطراب میداند و میفرماید: «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَوَدَّهًوَرَحْمَهً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»370 و از نشانههای او این است که همسرانی از (جنس) خودتان برای شما آفرید، تا بدانها آرامش یابید، و در بین شما دوستی و رحمت قرارداد؛ قطعاً در آن نشانههایی است برای گروهی که تفکّر میکنند. در این آیهی شریفه آفرینش موجودی از جنس بشر که به عنوان همسر معرفی شده را مایهی سکون و آرامش دانسته و با این فرایند، جامعهی اسلامی را که به این آیه عمل کنند از ورود به وادی اضطراب و تشنج روانی دور نگه میدارد. اسلام از رهبانیت و انزوا طلبی و فرار از ازدواج نهی کرده و در مقابل، ازدواج را دریچهای برای ورود به وادی آرامش و سلامت روانی معرفی کرده است. و از طرفی در اسلام، طلاق تا زمانی که مجبور به انجام آن نشویم ـ امری ناپسند معرفی شده است. گرچه آموزههای قرآنی، طلاق را در صورت ضرورت وسیلهای برای رهایی و فرار از فشارهای روانی ناشی از اختلافات خانواده میداند ولی برای آن شرایطی را توصیه میکند که در آن صورت فشار روانی حاصل از این جدایی را به حداقل میرساند: «وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ»371 و هنگامی که زنان را طلاق دادید، و به (روزهای پایانی) سرآمدِ (عدّه)شان رسیدند، پس بطور پسندیده نگاهشان دارید، یا بطور پسندیده آزادشان سازید؛ و بخاطر زیان رساندن نگاهشان ندارید، موضوع این آیه طلاق و جدایی همسران است. ولی با ظرافتی که مخصوص قرآن است میفرماید: در این هنگام که عدهی زن در حال تمام شدن است، یا به بهترین وجه رجوع کرده، و زندگی را ادامه دهید، و یا با بهترین وجه که هیچ گونه آشفتگی روحی را به همراه نیاورد جدا شوید. پیشنهاد رجوع مجدد به زوج، از طرف خداوند نشان از اهمیت پیوند و استمرار زندگی در اجتماع دارد و تاکید به جدایی همراه با زیبایی و خوبی که هم شرع و هم عرف و عقل آن را تایید کند372 نشان از احتمال بروز حملههای روانی در این حالت دارد، که با این گونه برخورد زوج، این حملهها به حداقل میرسد. در آیهی بعد، از این که، از ازدواج مجدد همسر جلوگیری شود ـ که در گذشته رسم بود ـ نهی شده و ازدواج همراه با نیکی را مورد تاکید قرار میدهد. که خود دلیل دیگری بر اهمیت دادن قرآن به ازدواج و اکراه از تجرد است. به طور خلاصه نظر قرآن در این باره چنین است: 1. سفارش به ازدواج. 2. نکوهش طلاق، هر چند آنرا دریچهی خروج از بن بستهای تفاهم میداند. 3. توصیه به تحکیم روابط عاطفی خانوادگی از دیگر آموزههای قرآن است.
چنانچه گذشت، اسلام نه تنها از رهبانیت و انزواطلبی نهی کرده بلکه قرآن کریم به رجوع به جمع و همکاری جمعی سفارش میکند و میفرماید: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا»373 و همگی به ریسمان خدا، تمسّک جویید، و پراکنده نشوید؛ و در آیهی دیگر میفرماید: «تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوَی»374 و بر(ای) نیکوکاری و (خود نگهداری و) پارسایی با یکدیگر همکاری کنید؛ با این راهکار افسردگی در جامعهی اسلامی به حداقل میرسد.
افسردگی در آیینهی روایات: عواملی که در پیدایش و یا تشدید افسردگی نقش دارند فراوانند. در احادیث اهل بیت(ع) ـ که خود مفسر واقعی قرآن میباشند ـ عوامل شناختی، عاطفی و رفتاری متعددی برای این موضوع شمرده شده است که در اینجا به بخشی از این روایات اشاره میشود:
الف. وابستگی: وابستگی از جمله عواملی است که در روایات متعدد از آن به عنوان عامل افسردگی نام برده شده است. از آن جا که انسان نمیتواند در زندگی به تمام تمایلات و خواستهای خود برسد این ناکامی باعث میشود فرد دچار غمگینی شدید و افسردگی شود. از رسول اکرم(ص) حکایت شده: «انا زعیم بثلاث عن اکب علی الدنیا بفقر لاغناء له و بشغل لافراغ له و بهمّ حزنٍ لا انقطاع له»؛375 «کسی که علاقه و وابستگی زیاد به دنیا داشته باشد به طور قطع سه چیز را در پی دارد: نیازمندی، که هیچ گاه به بینیازی نمیانجامد؛ گرفتاری، که هرگز از آن خلاصی نیست؛ و افسردگی و غمگینی، که جزو وجودش میشود و از او جدا نمیگردد.
ب. دوری از معنویت: از جمله عوامل افسردگی که در روایات اسلامی به آن اشاره شده است عامل دوری از معنویت و پیروی از هواهای نفسانی، شهوترانی و اموری از این قبیل میباشد. از حضرت علی(ع) نقل شده: «من غضب علی من لایقدر ان یضره طال حزنه و عذب نفسه»؛376 «هر که به ناحق بر کسی خشم گیرد که توان آسیب رساندن به وی را ندارد، اندوهش دراز گردد و خود را عذاب دهد.» این عامل از آن رهگذر منجر به افسردگی میشود چه بسا این کار که بدون در نظر گرفتن فرامین دین و ندای عقل انجام گرفته در نهایت به خاطر احساس گناه و دوری از پروردگار به سرزنش عقل و وجدان منجر میشود و احساس بیارزشی و نوامیدی او را به افسردگی میکشاند.
ج. منفی نگری: در روایات منفینگری در محورهایی مانند: تردید نسبت به الطاف خداوند، نارضایتی از خداوند و ناخشنودی از زندگی، نپذیرفتن واقعیت و خیال پردازی، برآورده نشدن انتظارات و نگرش منفی نسبت به اطرافیان و اموری این چنین تجلی پیدا کرده. که این نیز عاملی برای پیدایش افسردگی معرفی شده است. از امام صادق(ع) حکایت شده که میفرماید: «ان الله ـ بعدله و حکمته و علمه ـ جعل الرَوح و الفرح فی الیقین و الرضا عن الله و جهل الهمّ والحزن فی الشک والسخط»؛377 «خداوند براساس عدالت و حکمت و علم خود، آرامش و شادابی را در معرفت یقینی و رضایت (از آنچه به او و به دیگر بندگان عطا کرده) قرارداده است و اندوهگینی و افسردگی را در شک و تردید و عدم رضایت قرار داده است.»
د. ضعف انگیزه و اراده: در روایات اسلامی ضعف انگیزه و اراده در موضوعاتی مانند کوتاهی در انجام فعالیت و عدم دستیابی به موفقیتها تجلی کرده است و به عنوان عاملی برای افسردگی معرفی شده است. از این روی از حضرت علی(ع) حکایت شده که میفرماید: «من قصر فی العمل ابتلی بالهمّ»؛378 «هر کس در انجام تکالیف و فعالیتهای خود کوتاهی کند به اندوهگین و افسردگی مبتلا میشود.
هـ . آرزوهای دور و دراز (طول امل): در منابع اسلامی آرزوهای طولانی داشتن و در قبال آنها خیال پردازی کردن را مایهی افسردگی میداند و از امیرالمومنین حکایت شده «ایاک و الاغترار بالامل… فعظم الحزن و زاد الشغل و اشتدت التعب … و زدتَ به فی الهم و الحزن»379 «از اینکه آرزوهای دور و دراز داشته باشی و فریب آنها را بخوری برحذر باش! که تو را ناراحت و اندوهناک میسازد و به تدریج اندوهگینیات بزرگ میشود و فکر تو را مشغول میسازد و ناراحتیات را افزایش میدهد.»
بررسیهای تجربی در «رابطهی بین اعتقادات مذهبی و افسردگی»: در اینجا مواردی از بررسیهای صورت گرفته در مورد «رابطهی میان افسردگی و امور مذهبی» را برای عینیت بخشی به موارد بیان شده ذکر میکنیم: طبق آمار و دادههای تجربی میان میزان افسردگی و عقاید مذهبی همبستگی منفی وجود دارد.380 نتایج یک مطالعه با نمونه برداری تصادفی در گروههای مشابه نشان داد که همبستگی مثبتی بین خواندن نماز و بهبودی افسردگی و اضطراب و افزایش اعتماد به نفس وجود دارد. در این زمینه «ازالی»، «هاسانچ»، «آمینا» و «سابرامانیام» در مطالعهی میان 130 بیمار مبتلا به اضطراب، و 100 بیمار مبتلا به افسردگی، در دو گروه متمایز با شرایط فرهنگی مذهبی قوی و ضعیف به این نتیجه رسیدند که: «گروه دارای اعتقادات مذهبی، بعد از شش ماه روان درمانی، بهبود بیشتری یافتند.»381 آزمایش در مورد این «ارتباط» به صورت مکرر صورت گرفته که بخشی از آنها در کتاب اسلام و بهداشت روان آمده است. نتیجهگیری: قرآن کریم نسبت به انسان و حالات روحی او علم کامل داشته و زمینههای منجر به افسردگی را بیان و راه درمان آن را تجویز کرده است. در این نوشتار، اول به بررسی علل مطرح شده در مکاتب مختلف روانشناسی در مورد افسردگی پرداخته شد و در مرحله بعد پاسخهای قرآنی آن داده شد و در ضمن این موضوع را نیز در آیینهی روایات نظاره کردیم در نهایت نیز نمونهای از بررسیهای صورت گرفته در مورد «ارتباط دین و افسردگی» ارایه گردید.
پاورقی: 360 . اسلام و بهداشت روان (مجموعه مقالات)، ج 1، ص 15، مقاله (شواهد پژوهشی در رابطه بین وابستگی مذهبی و افسردگی)، دکتر احمدعلی نوربالا.361 . همان.362 . بقره / 156.363 . رعد / 28.364 . منافقون / 8.365 . حجرات / 13.366 . یوسف/ 87.367 . زمر / 53.368 . بقره / 216.369 . بقره / 155.370 . روم / 21.371 . بقره / 231.372 . محقق اردبیلی، زبده البیان فی براهین القرآن، ص 740، انتشارات مومنین.373 . آل عمران / 103.374 . مائده / 2.375 . علامه محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 77، ص 116، ح 11.376 ابن شیبه، تحف العقول، ص 99.377 . محمد مهدی ریشهری، میزان الحکمه، ج 3، ترجمه سیدرضا شیخی، ش 3783.378 . نهج البلاغه، حکمت 127.379 . بحارالانوار، ج 73، ص 112، ح 109.380 . اسلام و بهداشت روان(1)، ص 27 و 28.381 . همان.
منبع :http://www.porseshkadeh.com
[پنجشنبه 1391-09-16] [ 08:41:00 ق.ظ ]